Turma: F
Sala: 4118
Data de início: 23/08/2023
Data de término: 06/12/2023
N° total de vagas: 20
Tipo: Optativa - PDE*
Carga horária: 60 horas
Vagas para eletivas: Não
Vagas para isoladas: Não
Este curso abordará os seguintes tópicos, em relação ao contexto específico da América Latina: História da profissão docente e da formação de professores; Visão panorâmica sobre a profissão docente, a formação e o desenvolvimento profissional de professores; Políticas educacionais e a reestruturação da formação e do trabalho docente; Processos de (des)profissionalização docente; Trabalho e sindicalismo docente; Desafios atuais da profissão de magistério.
OBJETIVOS
Os principais propósitos deste curso são:
Construir uma visão panorâmica sobre a profissão docente na América Latina;
Compreender os aspectos históricos, políticos, sociais e culturais que influenciam a
constituição da profissão de magistério na América Latina;
Analisar as semelhanças e as diferenças entre os contextos específicos da profissão
docente nos distintos países latinoamericanos;
Discutir os desafios atuais da profissão de magistério na América Latina.
CONTEÚDO PROGRAMÁTICO
Tópico 01: História da profissão docente e da formação de professores na América Latina
Leituras obrigatórias:
[01] DRAGHI, María José. et. al. Ejes para una historia de los docentes en América Latina.
Revista Teoria e Prática da Educação, vol. 18, n. 1, p. 9-21, jan./abril 2015.
[02] TANURI, Leonor Maria. História da formação de professores [no Brasil]. Revista Brasileira de
Educação, Rio de Janeiro, n. 14, p. 61-88, maio/ago. 2000.
[03] YANNOULAS, Silvia Cristina. Acerca de como las Mujeres Llegaran a ser Maestros (América
Latina, 1870-1930). Revista Brasileira de Estudos Pedagógicos, Brasília, v. 73, n. 175, p.
497-521, set./dez. 1992.
Leitura complementar:
ALLIAUD, Andrea. Origenes de la profesión docente y una peculiar forma de vinculación con el
saber. In: ALLIAUD, A. Los maestros y sua história: los orígenes del magistério argentino.
Buenos Airies: Centro Editor de América Latina, 1993, pp. 71-98.
2
CONTRERAS-SANZANA, Gladys; VILLALOBOS-CLAVERÍA, Alejandro. La formación de
profesores en Chile: una mirada a la profesionalización docente. Educación y Educadores,
vol. 13, n. 3, p. 397-417, sept./dic. 2010.
ZAYAS ROSSI, Laura Inés. Historia de la formación docente en Paraguay. Praxis Educativa, vol.
19, n. 3, p. 32-44, sept./dic. 2015.
Tópico 02: Visão panorâmica sobre a profissão docente na América Latina
Leitura obrigatória:
[04] FANFANI, Emílio Tenti. La condición docente: datos para el análises comparado: Argentina,
Brasil, Perú y Uruguay. Buenos Aires: Siglo Vientiuno, 2005.
Leituras complementares:
ÁVALOS, Beatrice et. al. La profesión docente: temas y discusiones en la literatura internacional.
Estudios Pedagógicos, n.1, p. 235-263, 2010.
ÁVILA, Norma Ilse Veloz. El ofício docente en México y otros países de América Latina. El
Cotidiano, n. 168, p. 137-139, jul./ago. 2011.
CABEZA, Leonor; ZAPATA, Álvaro; LOMBANA, Jahir. Crisis de la profesión docente en Colombia:
percepciones de aspirantes a otras profesiones. Educación y Educadores, vol. 21, n. 1, p.
51-72, 2018.
FALUS, Lucila; GOLDBERG, Mariela. Perfil de los docentes en América Latina. [Cuaderno 09 de
SITIAL]. IIPE-UNESCO-OEI: Buenos Airies, Junio 2011.
VAILLANT, Denise. Construcción de la profesión docente en América Latina. Tendencias, temas y
debates. OPREAL, Diciembre 2004.
XAVIER, Libânea Nacif. A construção social e histórica da profissão docente: uma síntese
necessária. Revista Brasileira de Educação, v. 19, n. 59, p. 827-849, out./dez. 2014.
Tópico 03: Visão panorâmica sobre a formação e o desenvolvimento profissional de
professores na América Latina
Leitura obrigatória:
[05] BIRGIN, Alejandra. Formación de maestros(as) en América Latina: algunos problemas y
perspectivas para este tiempo. nodos y nudos, vol. 4, n. 39, p. 29-37, jul./dic. 2015.
[06] VAILLANT, Denise. Formación inicial del profesorado en América Latina: dilemas centrales
y perspectivas. Revista Española de Educación Comparada, n. 22, p. 185-206, 2013.
Leituras complementares:
BALDA CABELLO, Nelly. La formación de maestros de Bolivia: dos visiones y nuevas
perspectivas. Praxis Educativa, vol. 19, n. 2, p. 27-33, mayo/ago. 2015.
CÓRDOVA, Arancibia. Formación docente en América Latina, estudio de casos: Chile, Nicarágua,
Perú y República Dominicana. Revista Docencia, n. 41, agosto 2010.
3
MALDONADO, Ruth Mercado. Un debate actual sobre la formación inicial de docentes en México.
Psicologia Escolar e Educacional, v. 14, n. 1, p. 149-157, jan./jun. 2010.
SARAIVA, Luis Miguel; FLORES ARÉVALO, Isabel. La formación de maestros en América Latina:
estudio realizado en diez países. Lima: PROEDUCA-GTZ, 2005.
SAVIANI, Demerval. Formação de professores: aspectos históricos e teóricos do problema no
contexto brasileiro. Revista Brasileira de Educação, v. 14, n. 40, p. 143-155, jan./abr. 2009.
TORRES, Rosa María. Balance y perspectiva de la formación docente en América Latina. Ciencia
y Sociedade, v. XXV, n. 3, p. 368-394, jul./sept. 2000.
VEZUB, Lea Fernanda. Notas para pensar una genealogía de la formación permanente del
profesorado en Argentina. Revista Mexicana de Investigación Educativa, v. 14, n. 42, p.
911-937, jul./sept. 2009.
ZARDÁN, Angélica Ruiz. Formación de maestras y maestros del Sistema Educativo Plurinacional
de Bolívia. Integra Educativa, v. IV, n. 3, 2011.
Tópico 04: Políticas educacionais e a reestruturação da formação e do trabalho docente
na América Latina
Leituras obrigatórias:
[07] OLIVEIRA, Dalila Andrade. Política educacional e a re-estruturação do trabalho docente:
reflexões sobre o contexto latino-americano. Educação & Sociedade, vol. 28, n. 99, p. 355-
375, maio/ago. 2007.
[08] VAILLANT, Denise. Las políticas de formación docente en América Latina. Avances y
desafíos pendientes. In: Margarita Poggi (coord.). Políticas docentes: formación, trabajo y
desarrollo profesional. Buenos Aires: IIPE-UNESCO, 2013, p. 45-58.
Leituras complementares:
ÁVALOS, Beatrice. La formación inicial docente en Chile: Tensiones entre políticas de apoyo y
control. Estudios Pedagógicos, v. XL, Número Especial 1, p. 11-28, 2014.
BRUNS, Bárbara; LUQUE, Javier. Profesores excelentes: Cómo mejorar el aprendizaje en América
Latina y el Caribe. Serie del Foro de Desarrollo de América Latina, Resumen, Grupo del
Banco Mundial, Washington, D.C., 2014, 76 p.
DÍAZ, Sebastián Donoso. El perfeccionamiento docente en Chile (1990-2007): ¿Estado versus
Mercado? Revista Brasileira de Educação, v. 13, n. 39, set./dez. 2008.
EVANGELISTA, Olinda; SHIROMA, Eneida Oto. Professor: protagonista e obstáculo da reforma.
Educação e Pesquisa, v. 33, n. 3, p. 531-541, set./dez. 2007.
PIOVANI, Verónica. Las políticas públicas de formación docente en la Argentina actual. In:
Margarita Poggi (coord.). Políticas docentes: formación, trabajo y desarrollo profesional.
Buenos Aires: IIPE-UNESCO, 2013, p. 223-237.
4
TELLO, César; ALMEIDA, Maria de Lourdes Pinto de. Políticas educativas e profissionalização
docente na América Latina. Revista Lusófona de Educação, n. 26, p. 161-174, 2014.
Tópico 05: Processos de (des)profissionalização docente na América Latina
Leituras obrigatórias:
[09] COELHO, Ana Maria Simões; DINIZ-PEREIRA, Júlio Emílio. Olhar o magistério no “próprio
espelho”: O conceito de profissionalidade e as possibilidades de se repensar o sentido da
profissão docente. Revista Portuguesa de Educação, n. 30, p. 7-34, 2017.
[10] ENGUITA, Mariano Fernández. A la busca de un modelo profesional para la docencia:
¿liberal, burocrático o democrático? Revista Ibero-americana de Educación, n. 25, p. 43-64,
ene./abr. 2001.
[11] FANFANI, Emílio Tenti. Consideraciones sociológicas sobre profesionalización docente.
Educação & Sociedade, vol. 28, n. 99, p. 335-353, maio/ago. 2007.
Leitura complementar:
ESPINOSA, Julieta. La constituición de las prácticas de profesionalización de formación de
docentes en México. Perfiles Educativos, v. XXXVI, n. 143, p. 163-179, 2014.
LUDKE, Menga; BOING, Luiz Alberto. Caminhos da profissão e da profissionalidade docentes.
Educação & Sociedade, vol. 25, n. 89, p. 1159-1180, set./dez. 2004.
MACIA, Marcela Bautista. La profesionalización docente en Colombia. Revista Colombiana de
Sociología, v. 32, n. 2, p. 111-131, jul./dic. 2009.
Tópico 06: Trabalho docente na América Latina
Leituras obrigatórias:
[12] FANFANI, Emílio Tenti. Los que ponen el cuerpo: el profesor de secundária en la Argentina
actual. Educar en Revista, n. 1, p. 37-76, 2010.
[13] FELDFELBER, Myriam. La regulación de la formación y el trabajo docente: un análisis
crítico de la “agenda educativa” en América Latina. Educação & Sociedade, v. 28, n. 99, p.
444-465, maio/ago. 2007.
[14] FARFAN FIGUEROA, Víctor; DINIZ-PEREIRA, J. E. Carreiras docentes, neoliberalismo e a
Nova Gestão Pública na América Latina. Revista Eletrônica Pesquiseduca, vol. 14, n. 36, p.
984-1005, maio/ago. 2022.
Leitura complementar:
DOSSIÊ: Condições de trabalho e saúde dos profissionais da Educação. Revista Retratos da
Escola, v. 6, n. 11, p. 295-526, jul./dez. 2012.
IÓRIO, Angela Cristina Fortes; LELIS, Isabel Alice Oswald Monteiro. Precarização do trabalho
docente numa escola de rede privada do subúrbio carioca. Cadernos de Pesquisa, v. 45, n.
155, p. 138-154, jan./mar. 2015.
5
MANCEBO, Deise. Agenda de pesquisa e opções teórico-metodológicas nas investigações sobre
trabalho docente. Educação & Sociedade, v. 28, n. 99, p. 466-482, maio/ago. 2007.
PINTO, José Marcelino Rezende. Remuneração adequada do professor: Desafio à educação
brasileira. Revista Retratos da Escola, v. 3, n. 4, p. 51-67, jan./jun. 2015.
Tópico 07: Sindicalismo docente na América Latina
Leituras obrigatórias:
[15] BRAMBILA, Aurora Loyo. La investigación sobre sindicalismo docente en América Latina:
una reflexión sobre la diversidad de enfoques. El Cotidiano, n. 168, p. 115-119, jul./ago.
2011.
[16] FERREIRA, Márcia Ondina Vieira. Notas sobre as relações entre identidade e sindicalismo
docente. Educação & Sociedade, v. 28, n. 99, p. 377-399, maio/ago. 2007.
[17] GENTILI, Pablo et. al. Reforma educativa y luchas docentes en América Latina. Educação
& Sociedade, v. 25, n. 89, p. 1251-1274, set./dez. 2004.
[18] MALDONADO, Stella. Las agendas de las organizaciones sindicales y las regulaciones del
trabajo docente. In: Margarita Poggi (coord.). Políticas docentes: formación, trabajo y
desarrollo profesional. Buenos Aires: IIPE-UNESCO, 2013, p. 143-150.
Leituras complementares:
BRAMBILA, Aurora Loyo. Los sindicatos docentes en América Latina: entre la lógica laboral y la
lógica profesional. Revista Ibero-americana de Educación, n. 25, ene./abr. 2001.
GINDIN, Julián. Sindicalismo docente en América Latina: una contribuición al debate. El Cotidiano,
n. 168, p. 109-114, jul./ago. 2011.
NORIEGA, Max Fredy Correa. La Federación Colombiana de Educadores frente a las regulaciones
del trabajo docente en Colombia. In: Margarita Poggi (coord.). Políticas docentes:
formación, trabajo y desarrollo profesional. Buenos Aires: IIPE-UNESCO, 2013, p. 151-176.
VILLEGAS, Guillermo L. Scherping. Agenda de los sindicatos docentes: Colegio de Profesores de
Chile. In: Margarita Poggi (coord.). Políticas docentes: formación, trabajo y desarrollo
profesional. Buenos Aires: IIPE-UNESCO, 2013, p. 177-182.
Tópico 08: Desafios atuais da profissão docente na América Latina
08.1 – Parcerias entre universidades e escolas na formação de professores latinoamericanos
Leituras obrigatórias:
[19] BARCELOS, Nora Ney Santos; VILLANI, Alberto. Troca entre universidade e escola na
formação docente: uma experiência de formação inicial e continuada. Ciência & Educação,
v. 12, n. 1, p. 73-97, 2006.
6
[20] MATEUS, Elaine Fernandes. Um esboço crítico sobre a “parceria” na formação de
professores. Educação em Revista, v. 30, n. 03, p. 355-384, jul./set. 2014.
08.2 – Comunidades de prática e desenvolvimento profissional docente nas escolas latinoamericanas
Leituras obrigatórias:
[21] ÁVALOS, Beatrice. El liderazgo docente en comunidades de práctica. EDUCAR, v. 47, n. 2,
p. 237-252, 2011.
[22] MUÑOZ, Abel Encinas; MALDONADO, Ruth Mercado. Formación docente en la escuela:
negociación de significado y micropolítica en colectivos de profesores. Región y Sociedad,
v. XXIV, n. 55, p. 199-226, sep./dic. 2012.
08.3 – [Pouca] Atratividade da carreira de magistério
Leituras obrigatórias:
[23] SOUTO, Romélia Mara Alves; PAIVA, Paulo Henrique Apipe Avelar de. A pouca
atratividade da carreira docente: um estudo sobre o exercício da profissão entre egressos
de uma Licenciatura em Matemática. Pro-Posições, v. 24, n. 1, p. 201-224, jan./abr. 2013.
[24] TARTUCE, Gisela Lobo et. al. Alunos do ensino médio e atratividade da carreira docente
no Brasil. Cadernos de Pesquisa, v. 40, n. 140, p. 445-477, maio/ago. 2010.
08.4 – Políticas e programas de apoio aos professores iniciantes na América Latina
Leituras obrigatórias:
[25] ANDRÉ, Marli. Políticas e programas de apoio aos professores iniciantes no Brasil. Cadernos
de Pesquisa, v. 42, n. 145, p. 112-129, jan./abr. 2012.
[26] ÁVALOS, Beatrice. La inserción profesional de los docentes. Profesorado – Revista de
Currículum y Formación del Profesorado, v. 13, n.1, p. 43-59, abril 2009.
[27] NASCIMENTO, Maria das Graças; FLORES, Maria José Batista Pinto; XAVIER, Daianne
Bastos. Indução profissional docente: desafios e tensões no contexto de uma política pública.
Currículo sem Fronteiras, vol. 19, n. 1, p. 151-166, jan./abr. 2019.
Leitura complementar:
NUÑEZ, Carmen Gloria et. al. Horizontes de posibilidad de la mentoría en Chile: análisis de la
experiencia piloto desde la perspectiva del discurso. Educação & Sociedade, v. 32, n. 117, p.
1149-1164, out./dez. 2011.
VAILLANT, Denise. Políticas de inserción a la docencia en América Latina: La deuda pendiente.
Profesorado – Revista de Currículum y Formación del Profesorado, v. 13, n.1, p. 27-41, abril
2009.
7
08.5 – Diversidade cultural e formação de professores na América Latina
Leituras obrigatórias:
[28] CANEN, Ana; XAVIER, Gisele. Formação continuada de professores para a diversidade
cultural: ênfases, silêncios e perspectivas. Revista Brasileira de Educação, v. 16, n. 48,
set./dez. 2011.
[29] DEL VALLE, Sylvia Irene Schmelkes. Formación de docentes para la diversidad. In:
Margarita Poggi (coord.). Políticas docentes: formación, trabajo y desarrollo profesional.
Buenos Aires: IIPE-UNESCO, 2013, p. 59-72.
[30] ZAPATA, Rosa. Diversidad cultural en la formación del futuro profesorado en América
Latina. Necessidades y perspectivas. Revista Electrónica de Formación del Profesorado, v.
17, n. 2, p. 219-234, abr./jun. 2014.
Leitura complementar:
QUINTRIQUEO, Segundo. et. al. Formación del profesorado en educación intercultural en América
Latina: El caso de Chile. Revista Electrónica de Formación del Profesorado, v. 17, n. 2, p.
201-217, abr./jun. 2014.
AVALIAÇÃO
Comentário crítico sobre as leituras (6) 30 pontos (5 cada)
Seminários temáticos em grupo 30 pontos
Trabalho escrito desenvolvendo temática trabalhada no curso 40 pontos
BIBLIOGRAFIA BÁSICA:
ALLIAUD, Andrea. Los maestros y sua história: los orígenes del magistério argentino. Buenos
Airies: Centro Editor de América Latina, 1993.
ANDRÉ, Marli. Políticas e programas de apoio aos professores iniciantes no Brasil. Cadernos de
Pesquisa, v. 42, n. 145, p. 112-129, jan./abr. 2012.
9
ÁVALOS, Beatrice. La formación inicial docente en Chile: Tensiones entre políticas de apoyo y
control. Estudios Pedagógicos, v. XL, Número Especial 1, p. 11-28, 2014.
ÁVALOS, Beatrice. El liderazgo docente en comunidades de práctica. EDUCAR, v. 47, n. 2, p. 237-
252, 2011.
ÁVALOS, Beatrice. La inserción profesional de los docentes. Profesorado – Revista de currículum
y formación del profesorado, v. 13, n.1, p. 43-59, abril 2009.
ÁVALOS, Beatrice et. al. La profesión docente: temas y discusiones en la literatura internacional.
Estudios Pedagógicos, n.1, p. 235-263, 2010.
ÁVILA, Norma Ilse Veloz. El ofício docente en México y otros países de América Latina. El
Cotidiano, n. 168, p. 137-139, jul.-ago. 2011.
AYALA ZULUAGA, Carlos Frederico; SOUZA NETO, Samuel; IAOCHITE, Roberto Tadeu. Políticas
docentes de formação de professores no estágio supervisionado: Colômbia, Brasil,
Argentina e Chile. São Paulo: Cultura Acadêmica, 2017.
BALDA CABELLO, Nelly. La formación de maestros de Bolivia: dos visiones y nuevas
perspectivas. Praxis Educativa, vol. 19, n. 2, p. 27-33, mayo/ago. 2015.
BARCELOS, Nora Ney Santos; VILLANI, Alberto. Troca entre universidade e escola na formação
docente: uma experiência de formação inicial e continuada. Ciência & Educação, v. 12, n.
1, p. 73-97, 2006.
BIRGIN, Alejandra. Formación de maestros(as) en América Latina: algunos problemas y
perspectivas para este tiempo. nodos y nudos, vol. 4, n. 39, p. 29-37, jul./dic. 2015.
BRAMBILA, Aurora Loyo. La investigación sobre sindicalismo docente en América Latina: una
reflexión sobre la diversidad de enfoques. El Cotidiano, n. 168, p. 115-119, jul./ago. 2011.
BRAMBILA, Aurora Loyo. Los sindicatos docentes en América Latina: entre la lógica laboral y la
lógica profesional. Revista Ibero-americana de Educación, n. 25, ene./abr. 2001.
BRUNS, Bárbara; LUQUE, Javier. Profesores excelentes: Cómo mejorar el aprendizaje en América
Latina y el Caribe. Serie del Foro de Desarrollo de América Latina, Resumen, Grupo del
Banco Mundial, Washington, D.C., 2014, 76 p.
CABEZA, Leonor; ZAPATA, Álvaro; LOMBANA, Jahir. Crisis de la profesión docente en Colombia:
percepciones de aspirantes a otras profesiones. Educación y Educadores, vol. 21, n. 1, p.
51-72, 2018.
CANEN, Ana; XAVIER, Gisele. Formação continuada de professores para a diversidade cultural:
ênfases, silêncios e perspectivas. Revista Brasileira de Educação, v. 16, n. 48, set./dez.
2011.
COELHO, Ana Maria Simões; DINIZ-PEREIRA, Júlio Emílio. Olhar o magistério no “próprio
espelho”: O conceito de profissionalidade e as possibilidades de se repensar o sentido da
profissão docente. Revista Portuguesa de Educação, n. 30, p. 7-34, 2017.
CONTRERAS, José. A autonomia de professores. São Paulo: Cortez, 2002.
CONTRERAS-SANZANA, Gladys; VILLALOBOS-CLAVERÍA, Alejandro. La formación de
profesores en Chile: una mirada a la profesionalización docente. Educación y Educadores,
vol. 13, n. 3, p. 397-417, sept. /dic. 2010.
CÓRDOVA, Arancibia. Formación docente en América Latina, estudio de casos: Chile, Nicarágua,
Perú y República Dominicana. Revista Docencia, n. 41, agosto 2010.
COSTA, Marisa Vorraber. Um olhar sobre a problemática do trabalho docente hoje. In: COSTA, M.
V. Trabalho docente e profissionalismo. Porto Alegre: Sulina, 1995, p. 83-136.
DÍAZ, Sebastián Donoso. El perfeccionamiento docente en Chile (1990-2007): ¿Estado versus
Mercado? Revista Brasileira de Educação, v. 13, n. 39, set./dez. 2008.
DOSSIÊ: Condições de trabalho e saúde dos profissionais da Educação. Revista Retratos da
Escola, v. 6, n. 11, p. 295-526, jul./dez. 2012.
DRAGHI, María José. et. al. Ejes para una historia de los docentes en América Latina. Revista
Teoria e Prática da Educação, vol. 18, n. 1, p. 9-21, jan./abril 2015.
ENGUITA, Mariano Fernández. A la busca de un modelo profesional para la docencia: ¿liberal,
burocrático o democrático? Revista Ibero-americana de Educación, n. 25, p. 43-64,
ene./abr. 2001.
ENGUITA, Mariano Fernández. A ambigüidade da docência: entre o profissionalismo e a
proletarização. Teoria & Educação, Porto Alegre, n. 4, 1991, p. 41-61.
10
ESPINOSA, Julieta. La constituición de las prácticas de profesionalización de formación de
docentes en México. Perfiles Educativos, v. XXXVI, n. 143, p. 163-179, 2014.
EVANGELISTA, Olinda; SHIROMA, Eneida Oto. Professor: protagonista e obstáculo da reforma.
Educação e Pesquisa, v. 33, n. 3, p. 531-541, set./dez. 2007.
FALUS, Lucila; GOLDBERG, Mariela. Perfil de los docentes en América Latina. IIPE-UNESCO:
Buenos Airies, Junio 2011.
FANFANI, Emílio Tenti. Los que ponen el cuerpo: el profesor de secundária en la Argentina actual.
Educar en Revista, n. 1, p. 37-76, 2010.
FANFANI, Emílio Tenti. Consideraciones sociológicas sobre profesionalización docente. Educação
& Sociedade, vol. 28, n. 99, p. 335-353, maio/ago. 2007.
FANFANI, Emílio Tenti. La condición docente: datos para el análises comparado: Argentina, Brasil,
Perú y Uruguay. Buenos Aires: Siglo Vientiuno, 2005.
FARFAN FIGUEROA, Víctor; DINIZ-PEREIRA, J. E. Carreiras docentes, neoliberalismo e a Nova
Gestão Pública na América Latina. Revista Eletrônica Pesquiseduca, vol. 14, n. 36, p. 984-
1005, maio/ago. 2022.
FELDFELBER, Myriam. La regulación de la formación y el trabajo docente: un análisis crítico de la
“agenda educativa” en América Latina. Educação & Sociedade, v. 28, n. 99, p. 444-465,
maio/ago. 2007.
FERREIRA, Márcia Ondina Vieira. Notas sobre as relações entre identidade e sindicalismo
docente. Educação & Sociedade, v. 28, n. 99, p. 377-399, maio/ago. 2007.
GENTILI, Pablo et. al. Reforma educativa y luchas docentes en América Latina. Educação &
Sociedade, v. 25, n. 89, p. 1251-1274, set./dez. 2004.
GINDIN, Julián. Sindicalismo docente en América Latina: una contribuición al debate. El Cotidiano,
n. 168, p. 109-114, jul./ago. 2011.
GOMES, Nilma Lino. A mulher negra que vi de perto: O processo de construção da identidade
racial de professoras negras. Belo Horizonte: Mazza, 1995.
IÓRIO, Angela Cristina Fortes; LELIS, Isabel Alice Oswald Monteiro. Precarização do trabalho
docente numa escola de rede privada do subúrbio carioca. Cadernos de Pesquisa, v. 45, n.
155, p. 138-154, jan./mar. 2015.
JARDILINO, José Rubens Lima. Formação de professores na América: notas sobre história
comparada da educação no século XX. Formação Docente – Revista Brasileira de Pesquisa
sobre Formação de Professores, Belo Horizonte, v. 2, n. 2, p. 54-67, jan./jul. 2010.
LUDKE, Menga; BOING, Luiz Alberto. Caminhos da profissão e da profissionalidade docentes.
Educação & Sociedade, vol. 25, n. 89, p. 1159-1180, set./dez. 2004.
OLIVEIRA, Dalila Andrade. Política educacional e a re-estruturação do trabalho docente: reflexões
sobre o contexto latino-americano. Educação & Sociedade, vol. 28, n. 99, p. 355-375,
maio/ago. 2007.
MACIA, Marcela Bautista. La profesionalización docente en Colombia. Revista Colombiana de
Sociología, v. 32, n. 2, p. 111-131, jul./dic. 2009.
MALDONADO, Ruth Mercado. Un debate actual sobre la formación inicial de docentes en México.
Psicologia Escolar e Educacional, v. 14, n. 1, p. 149-157, jan./jun. 2010.
MANCEBO, Deise. Agenda de pesquisa e opções teórico-metodológicas nas investigações sobre
trabalho docente. Educação & Sociedade, v. 28, n. 99, p. 466-482, maio/ago. 2007.
MATEUS, Elaine Fernandes. Um esboço crítico sobre a “parceria” na formação de professores.
Educação em Revista, v. 30, n. 03, p. 355-384, jul./set. 2014.
MUÑOZ, Abel Encinas; MALDONADO, Ruth Mercado. Formación docente en la escuela:
negociación de significado y micropolítica en colectivos de profesores. Región y Sociedad,
v. XXIV, n. 55, p. 199-226, sep./dic. 2012.
NASCIMENTO, Maria das Graças; FLORES, Maria José Batista Pinto; XAVIER, Daianne Bastos.
Indução profissional docente: desafios e tensões no contexto de uma política pública.
Currículo sem Fronteiras, vol. 19, n. 1, p. 151-166, jan./abr. 2019.
NUÑEZ, Carmen Gloria et. al. Horizontes de posibilidad de la mentoría en Chile: análisis de la
experiencia piloto desde la perspectiva del discurso. Educação & Sociedade, v. 32, n. 117,
p. 1149-1164, out./dez. 2011.
11
OZGA, Jane; LAWN, Martin. O trabalho docente: interpretando o processo de trabalho do ensino.
Teoria & Educação, Porto Alegre, n. 4, 1991, p. 140-158.
PINTO, José Marcelino Rezende. Remuneração adequada do professor: Desafio à educação
brasileira. Revista Retratos da Escola, v. 3, n. 4, p. 51-67, jan./jun. 2015.
POGGI, Margarita (coord.). Políticas docentes: formación, trabajo y desarrollo profesional. Buenos
Aires: IIPE-UNESCO, 2013.
QUINTRIQUEO, Segundo. et. al. Formación del profesorado en educación intercultural en América
Latina: El caso de Chile. Revista Electrónica de Formación del Profesorado, v. 17, n. 2, p.
201-217, abr./jun. 2014.
SANTOS, Lucíola Licínio de Castro Paixão. Formação de professores na cultura do desempenho.
Educação & Sociedade, vol. 25, n. 89, p. 1145-1157, set./dez. 2004.
SARAIVA, Luis Miguel; FLORES ARÉVALO, Isabel. La formación de maestros en América Latina:
estudio realizado en diez países. Lima: PROEDUCA-GTZ, 2005.
SAVIANI, Demerval. Formação de professores: aspectos históricos e teóricos do problema no
contexto brasileiro. Revista Brasileira de Educação, v. 14, n. 40, p. 143-155, jan./abr. 2009.
SOUTO, Romélia Mara Alves; PAIVA, Paulo Henrique Apipe Avelar de. A pouca atratividade da
carreira docente: um estudo sobre o exercício da profissão entre egressos de uma
Licenciatura em Matemática. Pro-Posições, v. 24, n. 1, p. 201-224, jan./abr. 2013.
TANURI, Leonor Maria. História da formação de professores [no Brasil]. Revista Brasileira de
Educação, Rio de Janeiro, n. 14, p. 61-88, maio-ago. 2000.
TARDIF, Maurice. A profissionalização do ensino passados trinta anos: dois passos para frente e
três para trás. Educação & Sociedade, vol. 34, n. 123, abr.-jun. 2013, p. 551-571.
TARDIF, Maurice; LESSARD, Claude; LAHAYE, L. Os professores diante do saber: esboço de
uma problemática do saber docente. Teoria & Educação, Porto Alegre, n. 4, 1991, p. 215-
233.
TARTUCE, Gisela Lobo et. al. Alunos do ensino médio e atratividade da carreira docente no Brasil.
Cadernos de Pesquisa, v. 40, n. 140, p. 445-477, maio/ago. 2010.
TELLO, César; ALMEIDA, Maria de Lourdes Pinto de. Políticas educativas e profissionalização
docente na América Latina. Revista Lusófona de Educação, n. 26, p. 161-174, 2014.
TORRES, Rosa María. Balance y perspectiva de la formación docente en América Latina. Ciencia
y Sociedade, v. XXV, n. 3, p. 368-394, jul.-sept. 2000.
VAILLANT, Denise. Formación inicial del profesorado en América Latina: dilemas centrales y
perspectivas. Revista Española de Educación Comparada, n. 22, p. 185-206, 2013.
VAILLANT, Denise. Políticas de inserción a la docencia en América Latina: La deuda pendiente.
Profesorado – Revista de currículum y formación del profesorado, v. 13, n.1, p. 27-41, abril
2009.
VAILLANT, Denise. Construcción de la profesión docente en América Latina. Tendencias, temas y
debates. OPREAL, Diciembre 2004.
VENCO, Selma. Uberização do trabalho: um fenômeno de tipo novo entre os docentes de São
Paulo, Brasil? Cadernos de Saúde Pública, 35, Sup. 1:e00207317, p. 1-17, 2019.
VEZUB, Lea Fernanda. Notas para pensar una genealogía de la formación permanente del
profesorado en Argentina. Revista Mexicana de Investigación Educativa, v. 14, n. 42, p.
911-937, jul./sept. 2009.
XAVIER, Libânea Nacif. A construção social e histórica da profissão docente: uma síntese
necessária. Revista Brasileira de Educação, v. 19, n. 59, p. 827-849, out.-dez. 2014.
YANNOULAS, Silvia Cristina. Acerca de como las Mujeres Llegaran a ser Maestros (América
Latina, 1870-1930). Revista Brasileira de Estudos Pedagógicos, Brasília, v. 73, n. 175, p.
497-521, set./dez. 1992.
ZAPATA, Rosa. Diversidad cultural en la formación del futuro profesorado en América Latina.
Necessidades y perspectivas. Revista Electrónica de Formación del Profesorado, v. 17, n. 2,
p. 219-234, abr./jun. 2014.
ZARDÁN, Angélica Ruiz. Formación de maestras y maestros del Sistema Educativo Plurinacional
de Bolívia. Integra Educativa, v. IV, n. 3, 2011.
ZAYAS ROSSI, Laura Inés. Historia de la formación docente en Paraguay. Praxis Educativa, vol.
19, n. 3, p. 32-44, sept./dic. 2015.